Tips voor ouders en leerkrachten om kinderen te ondersteunen bij rouw na een verlieservaring
Het leven bestaat uit verschillende onderdelen waaronder een verlies, de rouw, de pijn en het verdriet dat daarbij komt kijken. Een gevoel van verlies en rouw ontstaat na het overlijden van een dierbare, maar bijvoorbeeld ook als een vriendje gaat verhuizen of de thuissituatie of rol van een gezinslid door ziekte verandert.
Deze ervaringen gaan gepaard met diverse emoties en elk kind reageert er anders op. Die reactie is van tevoren niet te voorspellen en er is geen goed en fout; er is helaas geen standaard protocol om het leven van je kind bij verlies en rouw weer dragelijker te maken.
In deze BLOG vertel ik je meer over hoe je jouw kind kunt helpen en ondersteunen in het proces van rouw. Een proces dat nooit stopt.
Kinderen en rouw
Verlies en rouw komen in elke ontwikkelingsfase van het kind terug, steeds op een ander niveau. Je zoon of dochter zal er de ene dag meer mee bezig zijn dan de andere. Plezier en verdriet kunnen dan naast elkaar bestaan en zelfs in elkaar overgaan. Net als verdriet dat ineens over kan gaan in dagelijkse bezigheden. Dat betekent niet dat het er niet meer is, of niet meer belangrijk is voor je kind.
In elke levensfase komen kinderen met andere vragen, doordat hun brein meer ontwikkelt en gerijpt is. Ze ervaren emoties op andere niveaus en er ontstaat meer bewustzijn. Het is geen af proces, maar onderdeel van hun leven: alles krijgt een plekje. Maak emoties daarom niet kleiner als ze groots voelen voor je kind. Er is namelijk geen termijn wanneer een gevoel van verlies of rouw stopt!
Ook door andere gebeurtenissen in het leven van je kind worden verlieservaringen weer aangeraakt en leven de oude herinneringen weer op. De ene keer meer dan de andere keer. Je zal merken dat je kind er wel steeds beter mee om leert gaan, in de tijd meer durft te vragen of delen wat er in het hoofd omgaat. Ze vinden hun weg in het doorleven mét deze verlieservaring in hun rugzak.
Rouwtaken
Kinderen leren omgaan met verlies en rouw is de basis om later met grotere verliezen en teleurstellingen om te gaan. Het is onoverkomelijk en hoort bij het leven. Het wordt niet voor niks rouwfase 0 genoemd. Juist door hier aandacht aan te besteden, leer je je kinderen grote lessen zoals het vinden van doorzettingsvermogen, emoties herkennen en er laten zijn, veerkracht ontdekken en sociale vaardigheden inzetten door hulp te vragen en je te laten troosten. Het zijn basislessen waar ze hun hele leven profijt van hebben, om de balans te vinden in situaties die hen overkomen.
Andere rouwtaken waar iedereen op zijn eigen manier doorheen gaat en die door elkaar kunnen lopen, zijn door Manu Keirse (klinisch psycholoog, doctor in de geneeskunde en de autoriteit in Nederland en België als het gaat om verdriet, verlies, rouw en de laatste levensfase. Online en offline is er is er veel van hem te vinden) beschreven als:
- De realiteit onder ogen komen; het is niet meer zoals het is, het is echt zo en je leven is op een bepaalde manier verandert. Daar heb je niet altijd de controle over
- De pijn van het verlies ervaren; je voelt van alles en dat kan niet fijn zijn. Er wordt van je gevraagd er doorheen te gaan en de pijn en diverse emoties die alle kanten op kunnen gaan aan te kijken
- Je aanpassen aan een leven zonder de ander; welke taken komen nu op jouw bordje, met wie ga je dan je schoolwerkjes maken of bij wie kan je je hart luchten?
- Opnieuw leren genieten terwijl je de herinnering bewaart; je vindt een manier om weer door te gaan met je leven, zonder dat je het vergeet. Het is onderdeel geworden van je nieuwe leven
Manu omschrijft dit ook als rouwarbeid, omdat het kan voelen als hard werken. Liever zijn we gelukkig, blij en zit je in een lekkere flow, maar dit onderdeel hoort ook bij het leven. We kunnen niet om verlies en rouw heen en krijgen er vroeg of laat allemaal mee te maken. Afscheid nemen van wat dan ook, is iets wat je moet leren.
Soorten verliezen
Bij verlies en rouw denken we al gauw aan het overlijden van een dierbare. Echter, zijn er veel meer soorten verliezen te benoemen. Denk aan:
- Scheiding van ouders
- Verhuizing van jezelf, docenten, klasgenoten, vrienden
- Verliezen van werk of veranderen van school
- Gezondheid door een (ernstige) ziekte
- Verlies van identiteit (bijv. bij gendertransitie)
- Overlijden van een huisdier of dierbare
Voorbeeld van een verlieservaring uit mijn praktijk:
1) Verlies bij ziekte:
In mijn praktijk komt een jongen van 7 jaar. Het laat thuis wat lastig gedrag zien in de vorm van boosheid en kalmeren is moeilijk. Hij heeft last van angsten en enge gedachten waardoor slapen minder goed lukt. De reden is duidelijk; zijn moeder en dus ook het gezin waren het afgelopen jaar in de ban van haar borstkanker en ze is herstellende. De prognose is goed en het gaat steeds beter, maar ze is nog veel moe. Samen spelen zat er het afgelopen jaar weinig in en ook nu is het zoeken wat er lukt naast de opbouw van haar werk. Daarnaast is zijn moeder veranderd qua uiterlijk en dat maakt nog de meeste indruk op hem. Het haarverlies en een pruik hebben inmiddels plaatsgemaakt voor korte krullen. Dat is even wennen en mag van hem wel wat langer worden. Zowel de opbouw in energie als haar haargroei duren hem veel te lang.
2) Verlies bij verhuizing:
Niet alleen in mijn praktijk, maar ook in ons eigen gezin zijn er voorbeelden te noemen van verlieservaringen en wat dat met een kind doet. Zoals deze waarbij ons zoontje van toen 8 jaar niet lekker in zijn vel zat. Wat we toen aan hem merkten was dat hij:
- geen zin heeft in school
- minder snel inslaapt
- buikpijn heeft
- zich wat lamlendig voelt
- minder energiek is en somber toont
Eerst vroegen we ons af of het een fase is of dat hij uitdaging mist? Of zou er op school wat gebeurd zijn zoals gepest worden bijvoorbeeld? Pas wanneer hij benoemt dat hij geen zin heeft dat de zomervakantie over een paar maanden begint, gaat er een lampje branden en valt bij ons het kwartje. Zijn beste vriend in de straat, die ook zijn beste maatje in de klas is, gaat verhuizen in de zomervakantie. We gaan met hem in gesprek hoe dat dan voor hem voelt en wat er verandert voor hem als zijn vriendje straks is verhuisd. Hoe lastig dat voor hem moet zijn om zijn plek te hervinden in de klas, maar ook in de straat. Ze zien elkaar nu bijna elke dag. Systemisch gezien verandert er veel voor hem en hij gaat hem heel erg missen. Dat is natuurlijk helemaal niet fijn!
Het wonen in een stad heeft vele voordelen, maar een groot nadeel daarvan is dat er regelmatig wordt verhuisd. Zoals in bovenstaand voorbeeld, verhuizen er elk schooljaar zowel klasgenoten als docenten. Als moeder én als kindercoach verbaast het me hoe weinig aandacht hier eigenlijk voor is op school, juist in de grote stad. Ook gaan er regelmatig docenten met zwangerschapsverlof of wisselen van baan, waardoor er een invaller komt. Je zoon of dochter wordt geconfronteerd met een verandering en moet hierin gaan schakelen. Dat kan gepaard gaan met een gevoel van verlies en zelfs voelen als rouw. Ook bij een ziekte is er sprake van verliezen op de korte of lange termijn en met elkaar moet je daar een nieuwe weg in zien te vinden.
Lichtheid in de zwaarte
Liefde en verdriet gaan hand in hand. Dat je kind verdrietig is of zich verdrietig / boos/ bang voelt betekent dat iets van grote waarde weggevallen is, en er veel liefde achter zit. Dat inzien brengt meer balans tussen de zware en lichte kant. Je kan dit verdriet als ouders of leerkracht helaas niet voor ze oplossen, maar wel dragelijker maken.
Het bewegen door het landschap van rouw
We kunnen niet altijd bezig zijn met het verlies en met afleiding. Bij een gezond rouwproces beweegt je kind tussen beide kanten. Het ene moment sta je stil bij het verlies en komen de emoties in alle hevigheid naar boven, terwijl je de andere keer op school zit en het nodig is om jezelf af te leiden om niet met het verlies bezig te zijn. Je hebt ook afleiding en oplaadmomenten nodig om het verlies aan te kunnen en te blijven staan en functioneren. Zie het voor je als twee eilanden waartussen je beweegt. Hoelang je aanmeert aan een eiland is afhankelijk van de situatie waarin je zit en of je het aandurft om bijvoorbeeld de pijn toe te laten en bezig te zijn met de aanpassing van je leven. Het belangrijkste in dit proces is dat je bootje tussen de eilanden in beweging blijft en je een van de eilanden niet de rug toekeert.
Symptomen van kinderen bij rouw
Hoe iemand reageert na een verlieservaring is zoals eerder vermeld niet eenduidig te zeggen. Zo zijn ook de symptomen die kinderen in rouw laten zien niet altijd hetzelfde, net als dat de hevigheid per persoon verschilt. Als je kind geen tranen laat zien wil dat niet zeggen dat het geen verdriet voelt. Elke persoon is ook weer anders in de uiting van emoties en dat zal ook afhangen van de situatie waarin je kind zich bevindt. Voelt je kind zich op zijn gemak en veilig dan zal het zich wellicht kwetsbaarder en opener durven opstellen dan wanneer je kind zich in een grote groep bevindt. De onderstaande symptomen zijn dus een indicatie en vast niet volledig.
- Kinderen kunnen tijdelijk een stap terugdoen in hun ontwikkeling
- Slechter (in)slapen, nachtmerries
- Concentratie vermindert
- Vergeetachtigheid
- Nare gedachten
- Zelf dood willen of het gevoel hebben dat hun adem stopt
- Buikpijn
- Hoofdpijn
- Spanningsklachten
- Meer aan je vastklampen, bang om verlaten te worden
- Afzonderen of juist driftbuien
- Verminderde eetlust
Hoe help je kinderen bij rouw
Ik gun alle kinderen dat er in de klas meer aandacht voor rouw komt, en ouders meer inzicht krijgen in het gedrag dat soms te maken heeft met een verlieservaring uit het verleden, of toekomstig verlies. Probeer dus verder te kijken en vragen dan wat er op dat moment door je kind aan gedrag wordt laten zien. Een kind is van nature niet heel boos, verdrietig of gespannen. Een jong kind weet nog niet wat dood zijn betekent. Leg dit uit en praat er samen over.
Externe hulp
Ervaar je zelf ook rouw door een overlijden, scheiding of heb je moeite met een verhuizing? Dan is het lastig om je kind goed bij te staan in deze onrustige tijd. Een hulp volwassenen zoals een buurvrouw of goede vriend/vriendin van jou als ouder die je kind goed kent of een vertrouwenspersoon op school kan dan erg helpend zijn, zodat ze bij die persoon terecht kunnen voor afleiding of om te praten. Ook Stichting Achter de Regenboog – Rouwverwerking kan helpen als hulpbron.
Tips voor ouders en leerkrachten bij verlies en rouw
- Bereid kinderen voor op een komend verlies door er regelmatig over te praten:
- Geef hierbij eerlijke en juiste informatie in de taal passend bij de leeftijd en ontwikkeling van het kind. Anders hoort hij of zij het misschien van iemand anders. Jonge kinderen hebben nog veel fantasie, dus zorg dat je kind begrijpt wat je bedoelt en dat het klopt. Ze kunnen dingen in gedachten groter of kleiner maken dan het is. Leg moeilijke termen zoals bijvoorbeeld het woord ‘crematie’ uit.
- Wat heeft je kind nu én straks nodig? Maak het gevoel van verlies of rouw beeldend door het kind te laten tekenen, ga samen spelen en kijk wat je kind doet. Of lees samen een boek over het verlies-thema. Wat betekende die persoon/dier/voorwerp voor je kind en hoe vind je kind dat straks weer terug?
- Als praten nog te lastig is of als je kind dat al met iemand anders doet, geef hem of haar dan de mogelijkheid om te tekenen, spelen of op een andere manier creatief bezig te zijn om het hoofd even rust te geven. Ook yoga, ademoefeningen en buiten zijn helpt om rust te vinden en spanningen te ontladen.
- Betrek school bij het verlies, zodat het een veilige omgeving kan zijn en docenten snappen waarom je kind eventueel ander gedrag laat zien en zich minder goed kan concentreren. School kan juist ook een plek zijn om even niet met het verlies bezig te zijn, dus dwing een kind niet om erover te praten. Bied wel mogelijkheden aan.
- Ben je docent? Behandel het thema ‘verhuizen’ eens in de klas en wacht er niet mee tot het voorvalt. Bij een verhuizing verandert er systemisch veel in een klas: hoe gaan kinderen hiermee om en wat hebben ze nodig? Hoe vang je elkaar op, troost je elkaar en kun je aangeven dat je het moeilijk hebt? Realiseer je dat een veilige sfeer in de klas hiervoor essentieel is, zodat het kind zich ook durft te uiten. Ook een overleden huisdier, verandering van klas en docent, eventueel verlies van klasgenoten door zittenblijvers, maar ook scheiding van ouders zijn naast het overlijden van dierbaren belangrijke thema’s die vaak voorkomen en waar je op school aandacht aan kan besteden. Geef leerlingen altijd de mogelijkheid om een op een naar je toe te kunnen komen.
- Laat kinderen zien hoe je zelf omgaat met teleurstelling, verliezen en verdriet. Kinderen doen wat jij doet en niet wat je zegt. Geef ze het voorbeeld wat ze nodig hebben om te leren hoe je omgaat met een verlies.
- Rituelen kunnen helpen om een iets af te ronden en een nieuw begin te markeren. Kinderen hebben vaak zelf ideeën wat ze fijn vinden.
- Een plekje of doosje op hun kamer kan fijn zijn om herinneringen uit te stallen of in te bewaren. Als ze het nodig hebben is het er om naar te kijken. Dat kan troost geven.
- Als ouders en leerkrachten kan je kinderen ondersteunen door voorbereiding, nazorg, luisteren en een veilige omgeving bieden.
Wanneer zoek je hulp na een verlieservaring?
Meestal is het niet nodig om extra hulp te zoeken van een professional. Veel reacties zijn normaal en zijn tijdelijk van aard. Het doorlopen van de rouwtaken en het leven weer oppakken na een verlieservaring kost tijd, afhankelijk van de impact en de waarde die het voor je heeft, zeker een paar weken tot maanden. Maak je dus niet direct zorgen, tenzij de veiligheid van je kind in het geding komt, dat is dus normaal. Merk je dat je zoon of dochter of jijzelf niet goed door de rouwtaken heen komt, of er een uit de weg gaat voor langere tijd? Neem gerust contact met mij op om te kijken of er ondersteuning nodig is en in welke vorm. Ik help jullie graag verder.
Neem vrijblijvend contact met mij op
Vul deze velden alsjeblieft in.
